Brem, steekbrem en gaspeldoorn

Het is de natuur

Op onze wandeling door de duinen van Bergen aan zee naar Schoorl meenden wij verblijd te worden met een wel heel vroeg voorjaar dit jaar, want zagen wij daar niet een bremstruik in volle bloei staan? En bloeiden die niet pas zo tegen de zomer? Was de natuur nu al zó in de war?

Nou, misschien is de natuur ook wel in de war, dat zou heel goed kunnen, maar wij waren het zeker. Eén van onze lezers attendeerde ons erop dat de brem die wij zagen eigenlijk een gaspeldoorn was. En dat is toch het mooie van internet, want zo leer je nog eens iets. Niet alleen dat er waarachtig mensen zijn die ons weblog lezen, waarvoor dank, maar ook over de gaspeldoorn. Wat overigens een schitterend woord is. En een uitstekende naam voor deze struik, die bij nader onderzoek namelijk net zo onsympathiek blijkt te zijn als het woord al een beetje doet vermoeden. Gaspeldoorn. Hoed u voor de gaspeldoorn.

Maar eerst willen wij ter onzer verdediging naar voren brengen dat brem en gaspeldoorn tot dezelfde familie der vlinderstruiken behoren, met ook volgens kenners sterk op elkaar gelijkende gele bloemen. Waarbij de gewone brem ook nog eens algemener voorkomt dan de gaspeldoorn, die als volksnaam tenslotte ook wel doornbrem of steekbrem draagt. Wij bedoelen maar, zo is een vergissing snel gemaakt. En de gaspeldoorn bloeit inderdaad in de winter, mits die niet te streng is, waar de brem het late voorjaar verkiest.
Een ander, misschien belangrijker verschil is dat de gaspeldoorn behalve die verraderlijk lieve kleine gele bloemetjes alleen maar vlijmscherpe doornen heeft. Ook wat dan voor blaadjes moet door gaan is voorzien van gemeen scherpe punten. De naam gaspeldoorn schijnt dan ook te zijn afgeleid van het middeleeuwse woord gaspe, dat ‘haak’, of ‘gespnaald’ betekent. Het zou dus kunnen dat de gaspeldoornen in die goeie ouwe middeleeuwen als gespnaald gebruikt werden, om shawls en kleding bij elkaar te houden. Het zou ook kunnen dat men de struik zo is gaan noemen omdat je je vingers er net zo ongenadig aan kon prikken als aan die fucking gespnaalden altijd!

Ook de wetenschappelijke dus Latijnse naam Ulex Europaeus, die al door Romeins wetenschapper Plinius de oudere genoemd schijnt te zijn, is omineus. Ulex zou in dat scenario namelijk zijn afgeleid van het Griekse woord oulo, dat ‘litteken’ en ‘vernielende kracht’ betekende. We rest our case.
Wat verder niet in haar voordeel spreekt, is dat reeds genoemde lieve kleine gele bloemetjes ook al geen nectar geven, aan onze hardwerkende bijen, die dus gewoon keihard misbruikt worden voor de verspreiding van stuifmeel, zonder dat daar iets tegenover staat.
Tenslotte zijn er zelfs kwade tongen die beweren dat de gaspeldoorn een gevaarlijke plant is, omdat zij de stof ulexine bevat, die in de juiste, niet eens erg grote dosis dodelijk kan uitpakken. Omdat dit stofje wat uitwerking betreft overeenkomsten vertoont met nicotine is er een medicijn tegen rookverslaving mee ontwikkeld dat in Oosteuropese landen verkrijgbaar is, maar dat in ons land niet op de markt is toegelaten omdat de bestaande onderzoeken naar de werking ervan als slecht worden beoordeeld.

Het geeft in dit licht te denken dat op internet, onder de vlag van de reeds in 1936 overleden kruidengenezer dr. Bach, een gaspeldoorn-extract wordt aangeboden dat  druppelsgewijs verdund dient te worden ingenomen als remedie tegen een sterk gevoel van hopeloosheid bij mensen die het niet meer zien zitten.
Al deze voor ons nieuwe kennis bij elkaar genomen lijkt het ons vandaag een gotspe dat de gaspeldoorn is opgenomen op de rode lijst van kwetsbare plantensoorten, terwijl het toch overduidelijk is dat deze plant blijkbaar heel goed in staat is van zich af te bijten.
Maar wel lieve kleine gele bloemetjes dus. Midden in de winter. Dat heeft ook wat. Ze schijnen naar kokos te ruiken, maar dat hebben we gelukkig niet geprobeerd.

Zwarte Engbloem

Wandelend langs ’s Heeren wegen kom je soms dingen tegen waarvan je natuurlijk heus wel weet dat het zo niet bedoeld is, maar waar je, met een beetje fantasie, best een kunstwerk in kunt zien. Makkelijk zelfs. Kunst en werkelijkheid liggen namelijk vaak behoorlijk dicht naast elkaar. We hadden het er al eerder over in de serie GeenKunst. In de Hollandse duinen bij Wassenaar treffen wij een tafereel dat heel goed voor LandArt door zou kunnen gaan.

Met grote, rechthoekige, modderbruine zeildoeken is in de berm een flink stuk grond afgedekt. Toegedekt. Aan het zicht onttrokken. De zeildoeken liggen enigszins tegen een flauwe helling op, en de bovenrand ervan is hier en daar wat in de grond weggewerkt, waardoor het zeil uit de grond zelf lijkt voort te komen en zich langzaam maar zeker een weg naar beneden lijkt te zoeken, als een plastic lavastroom. In de hoek waar de twee niet even grote zeilen elkaar ontmoeten, staat een grijs, weerbarstig boompje. Het lijkt de neerstromende zeilmassa te splitsen en zo vooralsnog weerstand te bieden aan de uiteindelijk zekere overmeestering van het landschap.
De kunstenaar wil met zijn werk misschien een waarschuwing geven voor de immer groeiende stroom plastic afval die onze leefwereld overspoelt en waartegen de natuur zich de laatste decennia heeft te verzetten. Een strijd waarvan de sombere afloop zich in dit kunstwerk al laat raden, het schrale boompje zal uiteindelijk machteloos blijken tegen het plastic geweld, en geen stand houden. Als wij mensen deze zelfgecreëerde natuurramp niet een halt toeroepen, lijkt de kunstenaar te willen zeggen, zullen wij er tenslotte ook het slachtoffer van worden. Omdat de natuur het in haar eentje niet zal redden.

De werkelijkheid blijkt echter zo goed als andersom. De zeilen, zo verklaart een aanpalend bord, zijn hier neergelegd in een poging de Zwarte Engbloem te stuiten in haar overwoekering van het duingebied. We hebben te maken met een zogenoemde agressieve exoot. Een soort die hier van oorsprong niet voorkomt, maar, nu hij er eenmaal is, sommige originele soorten verdringt en overwoekert. De Zwarte Engbloem, die nog behoorlijk giftig is ook, heeft zich hier waarschijnlijk gevestigd doordat haar zaad bestanddeel was van fazantenvoer. Wie dat fazantenvoer heeft rondgestrooid en met welke reden, laat zich misschien wel raden. In elk geval hebben de fazanten niet de tijd gekregen het allemaal op te eten want de Zwarte Engbloem gedijt dus uitstekend. Om haar nu weer uit te roeien wordt er al een paar jaar drastisch gemaaid, zo vertelt het bord, maar dat blijkt onvoldoende. De plant verspreidt zich niet alleen met haar zaad, maar ook met een ondergronds systeem van wortelstokken. De zeilen zijn een nieuw experiment. Door de plant, met haar wortelstokken en al, op deze manier geheel af te sluiten van lucht en licht hoopt men haar voorgoed kwijt te raken. Het idee voor deze methode, vermeldt het bord ook nog, ontstond tijdens het kamperen. Bij de aanblik van de achtergebleven modderige rechthoek, waar eerder de tent had gestaan, en waar nu zelfs het gras niet meer leefde. Bij ons zorgt dit voor een glimlach. Wij zien een boswachter voor ons die zijn tentje opvouwt, een eureka-moment heeft en dan eigenlijk geen zin meer heeft in de rest van de vakantie omdat hij nu eindelijk weet hoe hij de Zwarte Engbloem te lijf kan gaan.